ارزیابی خصوصیات مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی، فیتوشیمیایی و ژنتیکی گیاه دارویی آنغوزه (ferula assa-foetida l.) در استان کرمان

آنغوزه تلخ با نام علمی frula assa-foetida l. گیاهی چند ساله، علفی و از گیاهان دارویی مهم تیره چتریان می باشد. شیرابه استخراج شده از این گیاه که با انجام عمل تیغ زدن ریشه در فصل خواب آن (تابستان) صورت می گیرد، خاصیت دارویی دارد. مواد موثره آنغوزه اکثرا ترکیبات گوگردی می باشند. مواد موثره این گیاه اثر ضد انگل، قاعده آور و ضد تشنج دارند. در رفع بیماریهای دستگاه تنفس، اسپاسم حنجره، آسم و دستگاه هضم موثر است. به دلیل بهره برداری های نادرست و بی رویه، نسل این گیاه در معرض خطر انقراض قرار گرفته است. برای نجات نسل این گیاه و همچنین برای استفاده از سایر مزایای کشت زراعی، اهلی کردن این گیاه اجتناب ناپذیر است. برای اهلی کردن گیاهان وحشی نظیر آنغوزه باید شرایط اقلیمی (آب و هوایی و خاکی) مورد نیاز برای رشد و نمو گیاه به دقت تعیین گردد. به همین منظور 9 رویشگاه آنغوزه شامل کوهپایه، جنگل قائم، جوپار، خمروت، پابدانا، راین، ساردوئیه، سیرجان و شهربابک واقع در استان کرمان شناسایی و مطالعات بر روی گیاهان آنغوزه این مراتع انجام گرفت. از هر مرتع دو نمونه خاک از عمق 30-5 سانتی متری تهیه و کلیه عناصر ماکرو و میکرو و همچنین بافت، هدایت الکتریکی و سایر خصوصیات این دو نمونه اندازه گیری گردید. سپس میانگین داده های این دو نمونه خاک، به عنوان خصوصیات خاک هر مرتع در نظر گرفته شد. نتایج تجزیه خاک نشان داد که آنغوزه گیاهی کم توقع است و در خاکی با بافت سبک و فقیر از نظر مواد غذایی و آلی که هدایت الکتریکی حدود 8 دارد، قابل کشت و کار است. نتایج نشان داد که میزان بارندگی در رویشگاههای مورد مطالعه از حدود 140 میلیمتر بارندگی سالیانه در مراتع جنگل قائم و پابدانا تا 286 میلیمتر در مرتع سیرجان متغییر است. گرادیان دما نشان داد که متوسط دمای سالیانه از حدود 7 درجه سلسیوس در مرتع راین تا 7/15 درجه سلسیوس در مرتع شهربابک متغییر است. از آنجائیکه تکثیر آنغوزه فقط از طریق بذر انجام می شود، به همین جهت برای کشت و کار زراعی این گیاه باید بتوان بذر آن را به راحتی وادار به جوانه زنی نمود. جهت تعیین بهترین تیمار برای حل مشکل جوانه زنی بذر آنغوزه، 12 تیمار مختلف در 4 تکرار و در هر تکرار 100 بذر در قالب طرح کاملا تصادفی مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد بذر آنغوزه برای جوانه زنی بر اساس ارتفاع جمع آوری به حدود 20 تا 30 روز سرما دهی مرطوب در دمای 7-0 درجه سلسیوس نیاز دارد. همچنین مشخص گردید، حذف پوسته بذور یکساله بهترین تیمار برای جوانه زنی بذور آنغوزه می باشد. همچنین برای بررسی تنوع ژنتیکی از نشانگر rapd استفاده شد. نتایج نشان داد گیاهان 9 مرتع مورد مطالعه در 4 گروه قرار گرفتند. مراتع کوهپایه، جنگل قائم و جوپار در یک گروه، مراتع خمروت و پابدانا در یک گروه، مراتع راین و ساردوئیه در یگ گروه و مراتع شهربابک و سیرجان نیز در گروه دیگر قرار گرفتند. فاصله مراتع از هم، جدایی جغرافیایی توسط کوههای بلند و کشت بذور مراتع مجاور در یکدیگر توسط انسان در این دسته بندی نقش مهمی داشتند. بررسی تنوع مورفولوژیکی نشان داد که اقلیم، مخصوصا میزان بارندگی نقش مهمی در بروز صفات مورفولوژیکی دارد. تفاوت صفات مورفولوژیکی مانند طول و عرض برگها، قطر گیاه، قطر ریشه، ارتفاع ساقه گل دهنده، تعداد چتر ساده و مرکب، عملکرد بذر، وزن هزار دانه به استثناء تعداد برگ در گیاهان مراتع مورد مطالعه در سطح یک درصد با هم تفاوت معنی دار داشتند. هر چه ارتفاع محل رویش گیاهان بالاتر بود، میزان بارندگی بالاتر و در نتیجه صفات مورفولوژیکی مذکور از لحاظ کمی افزایش یافتند. از لحاظ فنولوژی نیز هر چه ارتفاع مرتع بالاتر بود، زمان سبز شدن گیاهان، تاریخ گل دهی و بذر دهی به تاخیر افتاد ولی طول دوره رشد رویشی و فعال بودن گیاه به دلیل افزایش بارندگی و کاهش دما افزایش یافت. برای تعیین عملکرد شیرابه در 5 تکرار و در هر تکرار 10 گیاه با روش دوطرفه برای 15 مرتبه تیغ زده شدند. نتایج نشان داد گیاهان مرتع کوهپایه با میانگین 64/69 گرم در هر بوته بیشترین عملکرد و گیاهان مرتع جوپار با میانگین 76/50 گرم در هر بوته کمترین عملکرد را به خود اختصاص دادند. با استخراج اسانس شیرابه گیاهان مراتع مورد تحقیق در 3 تکرار با روش تقطیر با آب با دستگاه کلونجر، بازده اسانس شیرابه هر رویشگاه محاسبه گردید. شیرابه گیاهان جنگل قائم بیشترین بازده اسانس (07/10 درصد) و شیرابه مرتع راین کمترین بازده اسانس (24/7 درصد) را داشتند. آنالیز نمونه اسانس هر رویشگاه با gc و gc/ms نشان داد که کلاستر و گروهبندی تنوع فیتوشیمیایی دقیقا مانند گروهبندی و کلاستر تنوع ژنتیکی می باشد. علاوه بر عامل ژنتیک، ارتفاع و میزان بارندگی نیز بر درصد ترکیبات اسانس مخصوصا ترکیبات دی سولفیدی نقش داشت و با افزایش ارتفاع و بارندگی، درصد این مواد کاهش یافت. در نهایت با کشت بذور هر مرتع در پائین دست همان مرتع گام اولیه جهت اهلی کردن این گیاه برداشته شد.